.gif)
(1).gif)
(2).gif)
.gif)
.png)
स्टकहोम/काठमाण्डौ । रोयल स्विडिस एकेडेमी अफ साइन्सेसले आज अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार जोएल मोकिर, फिलिप एगियन र पिटर होविटलाई प्रदान गरेको छ।
उनीहरूले नवप्रवर्तन-प्रेरित आर्थिक वृद्धिको सैद्धान्तिक र ऐतिहासिक आधारहरू खोलेर विश्व अर्थतन्त्रको गतिशीलतामा नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गरेका छन्। पुरस्कार रकम ११ मिलियन स्विडिस क्रोनर (लगभग १.०५ मिलियन अमेरिकी डलर) मध्ये आधा मोकिरलाई र बाँकी आधा एगियन र होविटलाई संयुक्त रूपमा दिइनेछ।
यो पुरस्कारले नवप्रवर्तनको चक्र र रचनात्मक विनाश (क्रिएटिभ डिस्ट्रक्सन) को सिद्धान्तलाई केन्द्रमा राखेर विश्व अर्थतन्त्रको दीर्घकालीन वृद्धिको रहस्य उद्घाटन गरेको
पुरस्कारको विषय: नवप्रवर्तन-प्रेरित आर्थिक वृद्धि
यो वर्षको नोबेल पुरस्कारले औद्योगिक क्रान्तिपछिको अभूतपूर्व आर्थिक वृद्धिको आधारलाई विश्लेषण गर्छ। विगत दुई शताब्दीमा प्राविधिक नवप्रवर्तनले विश्वव्यापी गरिबी घटाएर अर्बौं मानिसको जीवनस्तरमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ। पुरस्कार समितिका अध्यक्ष जोन हास्लरले भने, "आर्थिक वृद्धि स्वत:स्फूर्त होइन; यो नवाचारको चक्र र तिनलाई समर्थन गर्ने संस्थागत संरचनामा निर्भर हुन्छ।" यो खोजले प्रश्न उठाउँछ: कसरी नवप्रवर्तनले निरन्तर वृद्धिलाई सम्भव बनाउँछ, र किन यो प्रक्रिया कहिलेकाहीं अवरुद्ध हुन्छ?
सैद्धान्तिक आधार: रचनात्मक विनाशको थ्योरी
यो पुरस्कारको केन्द्रमा जोसेफ शुम्पेटरको रचनात्मक विनाश को अवधारणा छ, जसलाई एगियन र होविटले १९९२ मा गणितीय मोडेलमा परिष्कृत गरे। यो थ्योरीले नवप्रवर्तनको दोहोरो प्रकृतिलाई व्याख्या गर्छ: नयाँ प्रविधि वा उत्पादनले पुराना प्रणालीहरूलाई विस्थापित गर्छ, जसले बजारमा रचनात्मकता र विनाश दुवै निम्त्याउँछ। उदाहरणका लागि, स्मार्टफोनको आगमनले परम्परागत फोन उद्योगलाई ध्वस्त पार्यो, तर यसले डिजिटल अर्थतन्त्रको नयाँ युग खोल्यो।
जोएल मोकिरको योगदान: ऐतिहासिक सन्दर्भ
मोकिर, नर्थवेस्टर्न विश्वविद्यालयका प्राध्यापक,ले औद्योगिक क्रान्तिको ऐतिहासिक विश्लेषणमार्फत नवप्रवर्तनको सांस्कृतिक र संस्थागत आधारहरू पहिचान गरे। उनको तर्क छ कि प्राविधिक प्रगति केवल "के काम गर्छ" भन्ने जान्नमा सीमित छैन; "किन काम गर्छ" भन्ने वैज्ञानिक समझ चाहिन्छ। उदाहरणका लागि, १८औं शताब्दीमा वैज्ञानिक क्रान्तिले युरोपमा खुला बहस र विचारहरूको आदान-प्रदानलाई प्रोत्साहन गर्यो, जसले औद्योगिक क्रान्तिको आधार तयार पार्यो। मोकिरको पुस्तक A Culture of Growth मा उनले तर्क गर्छन् कि नवप्रवर्तनलाई निरन्तर बनाउन समाजले परिवर्तनप्रति खुलापन र वैज्ञानिक जिज्ञासालाई अँगाल्नुपर्छ। यो दृष्टिकोणले विकासशील देशहरूलाई नवप्रवर्तनको संस्कृति निर्माण गर्न प्रेरित गर्छ।
एगियन र होविटको योगदान: गणितीय मोडेल
फिलिप एगियन (कोलेज डी फ्रान्स) र पिटर होविट (ब्राउन विश्वविद्यालय) ले रचनात्मक विनाशको गणितीय ढाँचा विकास गरे, जसले नवप्रवर्तनको आर्थिक प्रभावलाई मापन गर्न सकिन्छ। उनीहरूको १९९२ को लेखले देखायो कि नयाँ प्रविधिहरूले पुराना कम्पनीहरूको नाफा खोस्छ, तर समग्र अर्थतन्त्रको उत्पादकता र वृद्धि बढाउँछ। उनीहरूको मोडेलले नीति-निर्माताहरूलाई नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन दिने उपायहरू (जस्तै पेटेन्ट प्रणाली, अनुसन्धान अनुदान) को महत्व देखाउँछ। तर, यो मोडेलले यो पनि चेतावनी दिन्छ कि अत्यधिक पेटेन्ट सुरक्षाले नवप्रवर्तनलाई दबाउन सक्छ, किनकि ठूला कम्पनीहरूले बजारमा एकाधिकार कायम गर्न खोज्छन्।
(2).gif)
विश्व अर्थतन्त्रमा प्रभाव: अवसर र चुनौतीहरू
यो थ्योरीले विश्व अर्थतन्त्रमा गहिरो प्रभाव राख्छ। नवाचार-प्रेरित वृद्धिले विश्वव्यापी गरिबीलाई घटाएर औसत आयु र जीवनस्तरमा सुधार गरेको छ। उदाहरणका लागि, इन्टरनेट र डिजिटल प्रविधिको विकासले वैश्विक बजारहरू जोडिए, जसले विकासशील देशहरूलाई विश्व अर्थतन्त्रमा एकीकृत हुन मद्दत गर्यो। तर, यो प्रक्रियाले जटिल चुनौतीहरू पनि ल्याएको छ।
सकारात्मक प्रभाव
उत्पादकता वृद्धि: रचनात्मक विनाशले नयाँ उद्योगहरू सिर्जना गर्छ, जस्तै कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) र हरित ऊर्जा, जसले उत्पादकता र रोजगारीका अवसरहरू बढाउँछ।
वैश्विक असमानता न्यूनीकरण: प्राविधिक नवप्रवर्तनले विकासशील देशहरूलाई छिटो आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न सक्षम बनाउँछ, जस्तै भारत र चीनमा डिजिटल अर्थतन्त्रको विस्तार।
दिगो विकास: जलवायु परिवर्तनको सन्दर्भमा, यो थ्योरीले हरित प्रविधिहरू (जस्तै सौर्य ऊर्जा, ब्याट्री प्रविधि) को विकासलाई प्राथमिकता दिन प्रेरित गर्छ, जसले दिगो विकास लक्ष्यहरू हासिल गर्न सहयोग गर्छ।
चुनौतीहरू र जोखिमहरू
रोजगारी हानि: रचनात्मक विनाशले पुराना उद्योगहरू ध्वस्त गर्छ, जसले ठूलो संख्यामा रोजगारी गुम्ने जोखिम निम्त्याउँछ। उदाहरणका लागि, स्वचालित प्रविधि र एआईले परम्परागत उत्पादन र सेवा क्षेत्रमा रोजगारीलाई प्रभावित पार्दैछ।
एकाधिकार र नवाचार अवरोध: ठूला कम्पनीहरूले बजारमा प्रभुत्व जमाएर नयाँ प्रवेशकर्ताहरूलाई रोक्न सक्छन्। एगियन र होविटको मोडेलले देखाउँछ कि अत्यधिक पेटेन्ट सुरक्षाले नवाचारको गतिलाई कम गर्न सक्छ।
सामाजिक अस्थिरता: तीव्र प्राविधिक परिवर्तनले सामाजिक असमानता र असन्तुष्टि बढाउन सक्छ, विशेष गरी यदि श्रमिकहरूलाई नयाँ सीप सिक्ने अवसर प्रदान गरिएन भने।
नीतिगत प्रभाव र भविष्यको दिशा
यो खोजले नीति-निर्माताहरूलाई नवप्रवर्तनको चक्रलाई जीवित राख्न र त्यसका नकारात्मक प्रभावहरूलाई व्यवस्थापन गर्न मार्गदर्शन प्रदान गर्छ। केही प्रमुख सुझावहरू:
प्रतिस्पर्धा प्रवर्द्धन: मोनोपोली नियन्त्रण गर्न र नयाँ प्रवेशकर्ताहरूलाई प्रोत्साहन दिन नीतिहरू बनाउनुपर्छ।
शिक्षा र पुन: प्रशिक्षण: प्राविधिक परिवर्तनबाट प्रभावित श्रमिकहरूका लागि पुन: प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ।
अनुसन्धानमा लगानी: सरकार र निजी क्षेत्रले अनुसन्धान र विकास (R&D) मा लगानी बढाउनुपर्छ, विशेष गरी जलवायु परिवर्तन र स्वास्थ्य जस्ता क्षेत्रमा।
सामाजिक सुरक्षा जाल: रचनात्मक विनाशको सामाजिक लागत न्यूनीकरण गर्न सामाजिक सुरक्षा र आय समर्थन कार्यक्रमहरू चाहिन्छ।
नेपालको सन्दर्भमा
नेपालजस्ता विकासशील देशहरूका लागि यो थ्योरीले महत्त्वपूर्ण पाठ दिन्छ। नेपालले डिजिटल प्रविधि र हरित ऊर्जामा लगानी गरेर नवप्रवर्तन-प्रेरित वृद्धिको लाभ लिन सक्छ। तर, यसका लागि शिक्षा प्रणालीमा सुधार, प्राविधिक सीप विकास र वैज्ञानिक अनुसन्धानमा लगानी आवश्यक छ। साथै, रचनात्मक विनाशको नकारात्मक प्रभाव (जस्तै रोजगारी हानि) लाई व्यवस्थापन गर्न सामाजिक नीतिहरू चाहिन्छ।
यो वर्षको नोबेल पुरस्कारले नवप्रवर्तनलाई आर्थिक वृद्धिको मेरुदण्डको रूपमा स्थापित गरेको छ। मोकिर, एगियन र होविटको कार्यले इतिहास, गणित र अर्थशास्त्रलाई जोडेर देखाउँछ कि दिगो वृद्धि केवल प्राविधिक आविष्कारमा होइन, समाजको खुलापन र संस्थागत समर्थनमा निर्भर हुन्छ। विश्व अर्थतन्त्र जलवायु परिवर्तन, डिजिटल रूपान्तरण र सामाजिक असमानताको चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको बेला, यो खोजले नीति-निर्माताहरूलाई नवाचारको शक्ति र जोखिमहरू दुवैलाई सन्तुलनमा राख्न प्रेरित गर्छ। यो पुरस्कारले हामीलाई सम्झाउँछ: भविष्यको समृद्धि नवप्रवर्तनको गतिमा निर्भर छ, तर त्यसलाई दिगो बनाउन बुद्धिमानी नीतिहरू चाहिन्छ।
-एजेन्सी/बिजशाला
.gif)
.png)
.jpg)
(186).jpg)
.png)
